تاریخ گزیدهتاریخ گزیده، کتابی تاریخی به فارسی تألیف حمداللّه مستوفی، مشتمل بر تاریخ عمومی عالَم از آغاز خلقت تا زمان تألیف این کتاب است. این کتاب در ۷۳۰ به نام غیاث الدین محمد، پسر خواجه رشیدالدین فضل اللّه، تألیف شده است. [۱]
حمد الله مستوفی، تاریخ گزیده، ج۱، ص۴.
[۲]
حمد الله مستوفی، تاریخ گزیده، ج۱، ص۷.
۱ - علت تالیف تاریخ گزیدهمؤلف درباره سبب تألیف کتاب گفته است می‌خواهد کتابی فشرده و مجمل و دارای بهم پیوستگی و نظم تاریخی فراهم آورد. به اعتقاد او علمای تاریخ درباره زمانی که از ابتدای آفرینش می‌گذرد، اختلاف کرده‌اند از آنرو که به مناسبت هر رویداد (مثلاً طوفان نوح، آتش ابراهیم، پادشاهی اسکندر، غلبة بخت النصر بر مصر، واقعة ا صحاب فیل در مکه) تاریخ جدیدی گذارده‌اند و این موجب فراموشی چگونگی تاریخ شده است؛ بویژه آنکه «پیغمبران علیهم‌السلام نیز به تصریح خبر نداده اند». مستوفی سپس می‌افزاید که در این کتاب «مدت دولت هر قوم (را) چنانکه در تواریخ یافته و بیش‌تر مورخین بر آن متفق‌اند یاد می‌کند». [۳]
حمد الله مستوفی، تاریخ گزیده، ج۱، ص۳.
[۴]
حمد الله مستوفی، تاریخ گزیده، ج۱، ص۸ ـ ۹.
۲ - باب‌ها و فصل بندی‌های کتابتاریخ گزیده مشتمل است بر مقدمه، فاتحه، شش باب و خاتمه. در فاتحه به آفرینش عالم پرداخته شده است. بابهای بعدی که هریک شامل چند فصل است، در بارة پیامبران اولوالعزم، برخی از حکیمان و فلاسفه، پادشاهان ایرانی پیش از اسلام، ظهور حضرت محمد صلی اللّه علیه وآله وسلم و آغاز اسلام تا پایان حکومت عباسیان، تاریخ ایران از صفاریان تا اواخر سلطنت سلطان ابوسعید بهادر (سال های ۷۱۶ـ۷۳۶)، ائمه و بزرگان اهل سنت، و تاریخ و جغرافیای شهر قزوین. باب ششم در واقع تلخیص کتاب التدوین فی تاریخ قزوین تألیف امام رافعی است و مطالبی نیز به آن افزوده شده است. در خاتمه مؤلف، همانند خواجه رشیدالدین فضل اللّه در جامع التواریخ، شجره انساب پیامبران و ائمه و پادشاهان و حکما را ذکر کرده است. ادوارد براون نوشته است که این بخش در نسخه های خطی که او دیده، وجود ندارد. [۵]
حمد الله مستوفی، تاریخ گزیده، ج۱، ص۹ـ۱۴.
[۶]
حمد الله مستوفی، تاریخ گزیده، ج۱، ص ه.
[۷]
ادوارد گرانویل براون، تاریخ ادبی ایران، ج۳، ص۱۳۶، ترجمه و حواشی علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۵۷ ش.
۳ - منابع این کتابحمداللّه مستوفی، افزون بر التدوین، از منابع دیگری نیز استفاده کرده است، از جمله: تاریخ طبری، الکامل ابن اثیر، تجارب الامم مسکویه، سلجوق نامه ظهیری نیشابوری و جامع التواریخ رشید الدین فضل اللّه بویژه در فصل راجع به مغول. [۸]
حمد الله مستوفی، تاریخ گزیده، ج۱، ص۶ـ۷.
[۹]
حمد الله مستوفی، تاریخ گزیده، ج۱، ص۵۶۴ ـ۵۸۰.
[۱۰]
حمد الله مستوفی، تاریخ گزیده، ج۱، ص۵۶۸ـ۵۶۹.
اهمیت تاریخ گزیده در اطلاعات آن از تاریخ عصر مؤلف (دوره مغول) است. در این کتاب نام رجال و شعرای معاصر مؤلف که غالباً نامشان در تذکره‌ها نیست ذکر شده است. [۱۱]
حمد الله مستوفی، تاریخ گزیده، ج۱، ص ه.
۴ - منبع قرار گرفتن این کتاباین کتاب از منابع مؤلفانی چون قاضی نور اللّه شوشتری در تألیف مجالس المؤمنین [۱۲]
نوراللّه بن شریف الدین شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۶۲۵، تهران ۱۳۵۴ ش.
[۱۳]
حمد الله مستوفی، تاریخ گزیده، ج۱، ص۷۱۳.
و خواندمیر در تألیف حبیب السیر بوده است. [۱۴]
خواندمیر، حبیب السیر، ج ۳، ص ۱۰۶.
[۱۵]
خواندمیر، حبیب السیر، ج ۳، ص ۱۱۷ـ ۱۱۸.
[۱۶]
حمد الله مستوفی، تاریخ گزیده، ج۱، ص۷۱۵.
[۱۷]
حمد الله مستوفی، تاریخ گزیده، ج۱، ص۷۲۴.
۵ - ذیل نوشته های تاریخ گزیدهبر تاریخ گزیده دو ذیل نوشته شده است: ۱) ذیل محمود کُتبی در ذکر پادشاهان آل مظفر تا زمان قتل عام آنان به دستور تیمور در ۷۹۵ که در واقع تلخیص کتاب مواهب الهی نوشته معین الدین یزدی است. این ذیل ــ که در نسخ خطی تاریخ گزیده بندرت موجود است ــ در مجلد چهاردهم سلسله کتابهای اوقاف گیب درج شده است. [۱۸]
حمد الله مستوفی، تاریخ گزیده، ج۱، صیط.
[۱۹]
ادوارد گرانویل براون، تاریخ ادبی ایران، ج۳، ص۴۸۹ـ۴۹۰، ترجمه و حواشی علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۵۷ ش.
۲) ذیل زین الدین، فرزند حمداللّه مستوفی، که در آن به حوادث ۷۳۶ و هجوم ازبک خان و وفات ابوسعید بهادرخان و پریشانی اوضاع آن زمان تا پایان وقایع ۷۹۴ اشاره می‌شود. این ذیل با ترجمه های ترکی و روسی در ۱۹۹۰ در باکو، چاپ عکسی شده و در ۱۳۷۲ش نیز با مقدمة ایرج افشار در تهران به چاپ رسیده است. [۲۰]
حسین باستانی راد، «دو نسخه خطی نفیس»، ج۱، ص۷۴، یادگار، سال ۳، ش ۱۰ (خرداد ۱۳۲۶).
[۲۱]
زین الدین بن حمداللّه مستوفی، ذیل تاریخ گزیده، ج۱، ص۵، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۷۲ ش.
۶ - چاپ های مختلف تاریخ گزیدهنثر تاریخ گزیده، برخلاف نثر متکلف و نثر مصنوع تاریخ وصّاف و تاریخ جهانگشای، بسیار روان است. [۲۲]
محمدتقی بهار، سبک شناسی، ج۳، ص۶، تهران ۱۳۵۵ـ۱۳۵۶ ش.
نخستین بار باربیه دومنار در ۱۸۵۷ باب ششم تاریخ گزیده را، بجز فصل اول آن، به فرانسوی در > مجلة آسیایی مجلة انجمن سلطنتی آسیایی < در لندن به چاپ رساند. در ۱۹۰۳ ژول گانتن باب چهارم را همراه با ترجمة فرانسوی آن در پاریس چاپ کرد. در ۱۹۱۰ ادوارد براون نسخة خطی کامل تاریخ گزیده (تحریر در ۸۵۷) را به صورت عکسی در لیدن به چاپ رساند. وی در ۱۹۱۳ با همکاری نیکلسون خلاصه ای از این کتاب را به انگلیسی ترجمه و با حواشی و توضیحات چاپ کرد. [۲۳]
ادوارد گرانویل براون، تاریخ ادبی ایران، ج۳، ص۱۳۷، ترجمه و حواشی علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۵۷ ش.
تاریخ گزیده در ۱۳۳۹ش و ۱۳۶۳ش همراه با فهارس و حواشی به اهتمام عبد الحسین نوائی در تهران منتشر شد. ۷ - کتاب‌نامه(۱) حسین باستانی راد، «دو نسخه خطی نفیس»، یادگار، سال ۳، ش ۱۰ (خرداد ۱۳۲۶). (۲) ادوارد گرانویل براون، تاریخ ادبی ایران، ترجمه و حواشی علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۵۷ ش. (۳) محمدتقی بهار، سبک شناسی، تهران ۱۳۵۵ـ۱۳۵۶ ش. (۴) حمد الله مستوفی، تاریخ گزیده. (۵) زین الدین بن حمداللّه مستوفی، ذیل تاریخ گزیده، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۷۲ ش. (۶) نوراللّه بن شریف الدین شوشتری، مجالس المؤمنین، تهران ۱۳۵۴ ش. (۷) خواندمیر، حبیب السیر. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ گزیده»، شماره۳۱۲۵. |